Moje szkolne lektury obowiązkowe: Jerzy Andrzejewski “Popiół i diament” 1954

Przerabialiśmy to w klasie maturalnej, ale chłopcy na ogół nie czytali lektur więc musiałam im przed lekcją polskiego wszystko streszczać, za co nawet dostawali dobre stopnie, ale jak w wypadku tej lektury streszczać, jak ja sama niewiele z tego wszystkiego zrozumiałam.
Mańcia, nasza polonistka i zarazem wychowawczyni, romansowała wtedy z Goofym, profesorem od historii. Goofy wybrnął z sytuacji tym, że po prostu nigdy nie zdążał i wszystkie klasy maturalne każdego roku kończyły materiał nauczania przed wybuchem Powstania Warszawskiego zaskoczone nadejściem wakacji. Mańcia, niewiele od nas starsza – byliśmy jej pierwszą klasą po ukończeniu krakowskich studiów – analizując tę lekturę, kładła nacisk na syndrom porażonych śmiercią dzieci i młodzieży skutkiem destrukcji wojny wszczętej przez Niemców. Nastroje zimnej wojny lat sześćdziesiątych jak i zbudowanie Muru Berlińskiego sprzyjały wszelkiej agitacji antyniemieckiej, toteż można było na tych godzinach poświęconych “Popiołowi i diamentowi ” mówić wszystko, co dotyczyło złych szkopów, łącznie z cytowaniem “Czterech pancernych i psa”.
I dlatego może najwyraźniej zapamiętałam scenę, kiedy to uczniowie gimnazjalni mordują swego kolegę strzałem z pistoletu za całkiem niewinne wykroczenie przeciw stworzonej niedawno przez nich szkolnej organizacji antypaństwowej. Byliśmy w klasie właśnie na tropie gumowego ucha, które donosiło Mańci u kogo odbywały się prywatki. Donosicielstwo było grupowo napiętnowane i karane ostracyzmem, ale samosądy karane śmiercią nie mieściły się nikomu w głowie i to po zakończeniu wojny, w czasie radości dla tych, co przeżyli. Potem, po latach, bardzo podobną scenę wyczytałam w “Biesach” przy zabójstwie Szatowa i jeśli dzisiejsze naukowe analizy “Popiołu i diamentu” sugerują, że Andrzejewski popełnił plagiat kopiując przedwojenny życiorys pierwszego Sekretarza Partii w Ostrowcu Świętokrzyskim z Wokulskiego z “Lalki” Prusa, to dla mnie to zapożyczenie z Dostojewskiego jest ewidentne.
Krzysztof Kąkolewski w niedawno wydanej książce “Diament znaleziony w popiele” mającej na celu zwrócenie godności pierwowzorowi powieściowego Maćka Chełmickiego czyli Stanisława Kosickiego, dokopuje się śladów dokumentów, na których oparł Andrzejewski fabułę swojej powieści, kilkakrotnie zmienianej już po wydaniu – którą sobie do śmierci bardzo cenił – w ubeckich archiwach Ostrowca i odwiedza z magnetofonem żyjące jeszcze autentyczne postaci. Jednak najcenniejsza moim zdaniem wzmianka dotycząca genezy utworu jest we fragmencie “Zniewolonego umysłu” Miłosza:

“(…) Był maj 1945 roku w starym, średniowiecznym mieście Krakowie. I Alfa, i ja, i wielu innych pisarzy i artystów schroniło się tam po zburzeniu Warszawy. Noc, w której przyszła wiadomość o zdobyciu Berlina, rozjaśniona była wybuchami rakiet i armatnich pocisków; na ulicach słychać było bezustanny grzechot ręcznej broni – to żołnierze zwycięskiej Armii Czerwonej wyrażali swoją radość z rychłego powrotu do domu. W pogodny, wiosenny ranek siedzieliśmy z Alfą w biurze Filmu Polskiego i pracowaliśmy nad scenariuszem. Zawiązywanie wątków filmowych jest na ogół uciążliwym zajęciem; kładliśmy nogi na stół albo na poręcze foteli, chodziliśmy po pokoju, paliliśmy dużo papierosów i ciągle nęciło nas okno, przez które wpadał świergot wróbli. Za oknem było podwórze z młodymi drzewami, a za podwórzem wielki gmach, zamieniony niedawno w siedzibę policji bezpieczeństwa i więzienie. Zauważyliśmy na parterze, w zakratowanych oknach, dużo postaci młodych mężczyzn. Niektórzy próbowali się opalać umieszczając twarz w promieniu słońca; inni łapali hakiem z drutu papierki, które wyrzucano przez okno na piasek z sąsiednich cel. Stojąc z Alfą w oknie obserwowaliśmy ich milcząc. Byli to, jak łatwo było odgadnąć, żołnierze armii podziemnej; gdyby do Polski powrócił emigracyjny rząd z Londynu, ci żołnierze “podziemnego państwa” byliby honorowani i fetowani jak bohaterowie. Obecnie, jako politycznie niepewni, zostali osadzeni w więzieniu. Przykład ironicznych dowcipów Historii. Ci przeważnie bardzo młodzi chłopcy, przyzwyczajeni żyć w ciągu wojennych lat z bronią w roku, wśród ciągłych niebezpieczeństw, teraz powinni byli zapomnieć jak najszybciej o swoich konspiracyjnych upodobaniach; wielu z nich umiało to zrobić dostatecznie szybko i udawać, że nigdy nie działali w podziemiu; inni ciągle jeszcze przebywali w lasach; niektórych łapano w lasach czy miastach i osadzano za kratami. Chociaż ich wrogiem był Hitler, teraz z kolei uznani zostali za agentów klasowego wroga. Byli to bracia tych, którzy walczyli i ginęli w warszawskim powstaniu; jedni z tych, których ślepa ofiarność budziła w Alfie wyrzuty sumienia. Nie wiem, co czuł patrząc na okna tych więziennych cel. Sądzę, że już wtedy rysował mu się plan jego pierwszej powojennej powieści.(…)”
[Czesław Miłosz “Zniewolony umysł”]

Tak, Andrzejewski napisał “Popiół i diament” gdyż żal mu było tych chłopaków. Ale ze złości na Historię musiał im jeszcze w swojej twórczości dołożyć, bolszewickie kazamaty widocznie według niego to było za mało.
Miłosz dowcipnie pisze, jak Alfa (Jerzy Andrzejewski) uwielbiał, w odróżnieniu od innych towarzyszy po piórze, robotnicze masówki w zakładach produkcyjnych całej Polski, gdzie przy spędzie w halach fabrycznych napawał się jurnymi chłopakami wsłuchanymi w jego spotkanie autorskie.
Czytając dzisiaj powieść rozsławioną trzydziestoma wielotysięcznymi nakładami, nie tyle lekturą szkolną – bo jak to lektury, zmieniają się w Państwach zależnie od rządzących – co filmem Andrzeja Wajdy ze Zbigniewem Cybulskim, oraz zapalonym alkoholem w kieliszkach symbolizującym na ladzie restauracji Monopol, znicze. W książce tej wielokrotnie cytowanej w Historii kina europejskiego sceny nie ma, jest natomiast zamiast wódki podany spirytus przez hrabiankę Krystynę.
W książce jest wiele rzeczy innych, niż w filmie, Andrzejewski pisał scenariusz już po latach, po przemianach polskich i nie kładł nacisku na stalinowskie pryncypia. A było ich dużo. Klasa odchodząca, klasa zubożała, jednak mimo wojennego masażu równie rozwydrzona jak przed wojną klasa ziemiaństwa odmalowana jest z całą ohydą obowiązującej w państwie dyktatury robotniczo – chłopskiej poprawności politycznej. Smakowity tyłeczek kucharki, konsumowany na pięterku przez dyrektora restauracji za nylony właśnie po otrzymaniu przez nią wiadomości o zabójstwie jej narzeczonego (przez zbrodniczą bandę AK) jest sceną równie ohydną i tendencyjną, jak zwolnienie kelnera z pracy za nie poszukanie stolika w przepełnionej sali dla hrabiostwa. Andrzejewski zdaje się być nienasycony w zjadliwości, jakby samo podanie suchych kłamliwych faktów mu nie wystarczało, jakby napawanie się dokopywaniem złym postaciom i wielbienie dobrych było procesem nieskończonym i zawsze możliwym do kontynuacji. Szczuka jest kryształowym charakterem, którego przedwojenna lewicowość karana więzieniem przez sanację teraz w pełni została nareszcie prawem Historii doceniona i usankcjonowana. Szczuka to postać marmurowa, ze wszech miar pożyteczna dla nowego ładu społecznego, toteż polowanie na Szczukę dodaje jeszcze Szczuce splendoru, a jego męczeńska śmierć strzałem z wisa przez Maćka Chełmickiego podszywającego się pod inkasenta elektryczności, wynosi go do świętości.

Dariusz Nowacki wiele linijek swojego eseju poświęcił deprecjonowaniu powieści. Zarzuca jej przede wszystkim to, że jest źle napisana i pozbawiona jakiejkolwiek wartości artystycznej. Nie podzielam tego poglądu. Teraz, kiedy przeczytałam ją po latach zachwyciła mnie wartką akcją, klarownością fabuły, plastycznymi obrazami maja 1945 roku, kiedy w Ostrowcu Świętokrzyskim ogłoszono koniec II wojny światowej. Wszystko, co się wydarzyło w restauracji Monopol opisane jest przez kompilatora-szydercę, a tym szydercą jest Andrzejewski.
To nie jest produkcyjniak, to nie jest powieść socrealistyczna. Socrealizm jeszcze nie nadszedł, autor, teraz sympatyk rewolucji proletariackiej wybrał romantyzm. Cytat z Norwida na wstępie książki, słuszny przecież dla tych, których zastrzelono podczas Powstania Warszawskiego – chłopcom spod Parasola takim jak Krzysztof Kamil Baczyński – dedykowany jest o zgrozo Stefanowi Szczuce, który, jak donosi Krzysztof Kąkolewski, to w rzeczywistości Jan Foremniak wojewoda kielecki, będący niezłą kanalią: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Foremniak

Serce się kraje że przez 40 lat – podobno tyle czasu przerabiano ją w liceach w całej Polsce pod groźbą nie zdania matury – zbrodniarze byli wyniesieni na ołtarze, a ich ofiary kończyły na śmietniku (Historii). Wprawdzie nie ma w książce wajdowego śmietnika, nie padają tam też nazwy takie jak AK czy AL, jednak dla każdego czytelnika przekaz jest niezwykle czytelny. Wstępująca prosowiecka władza jak widać niezamierzenie (śmierć Maćka Chełmickiego) zdobywa władzę po trupach i umacnia ją piórem sławnego i nagradzanego jeszcze przed wojną pisarza.
Trzeba pamiętać, że artyści sowieccy dostawali swoje intratne zlecenia jak wyrzeźbienie wizerunków państwowych notabli, czy wodzów rewolucji, stawianych na głównych placach stolic wszystkich republik Kraju Rad drogą przechodzenia przez szczelne sito wszelkich artystycznych komisji mających na celu wyłonienie dłut najlepszych. Podobno wybierając Jerzego Andrzejewskiego na kandydata do napisania rozrachunkowej powieści uwierzytelniającej wyższość żołnierzy Armii Ludowej nad partaczami z Armii Krajowej (w powieści zabijają pomyłkowo dwoje niewinnych ludzi) władze Polski Ludowej przekonane były o jego talencie, szczególnie, że podmiana szlachetnego księdza katolickiego z nagrodzonego przed wojną “Ładu serca” na tak samo szlachetnego komunistycznego herosa powojennej rzeczywistości wydawała się dziecinnie prosta. I nie pomyliły się. Internauci do dzisiaj kochają tę książkę, jak i film.

Przeczytałam też gdzieś w Sieci, że uczelniany asystent na polonistyce zrezygnował z omawiania tej książki na zajęciach, gdyż według niego jest beznadziejna.
Doskonała, Panie doktorze, doskonała!