Justyna Jaworska „Cywilizacja „Przekroju” Misja obyczajowa w magazynie ilustrowanym” (2008) Andrzej Klominek „Życie w “Przekroju” (1995)

Najwięcej o dawnym Przekroju lat czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych dowiadujemy się od Andrzeja Klominka. Powtórzeniem zawartym w jedynej rzetelnej monografii najpopularniejszego i zawsze deficytowego tygodnika PRL-u jest niedawno wydana praca doktorska autorki z pokolenia wnuków założycieli „Przekroju”, Justyny Jaworskiej urodzonej w 1975 roku.

Najbardziej niepokoi ta „misyjność” w tytule Justyny Jaworskiej, której książka spotkała się z ogromną aprobatą.
Niepokoi, bo Jaworska jak gdyby przypieczętowała swoją książką – pracą naukową – dyskusję o „Przekroju”, stawiając nieodwracalną diagnozę pozytywnego wpływu pisma na pokolenia Polaków, których rodzice i dziadkowie czytali „Przekrój”.
Jaworska wprawdzie stara się ograniczyć swoje badania wpływu na pierwsze dwie dekady istnienia pisma, ale jak wiadomo, wpływu nie trzeba się lękać. Wpływ jest cały czas, do dzisiaj, wpływ jest przede wszystkim na internetowych portalach literackich, które pokolenie Justyny Jaworskiej pierwsze zakładało i tym zapoczątkowało je w Sieci.

Andrzej Klominek pisze:
(…) Redakcyjne pseudonimy zbiorowe były jedną z przekrojowych specjalności, w środowisku dziennikarskim wiedziano, że się nimi chętnie i często posługujemy. Dlaczego? Ze wszystkich powodów, dla których dziennikarze posługują się pseudonimami, w naszym wypadku wchodziły w grę dwa. Mogło chodzić o zabawę. Tak było, kiedy Gałczyński podpisywał „Listy z fiołkiem” imieniem Karakuliambro (nawiasem mówiąc, już użytym kiedyś w wierszu: „Karakuliambro, olbrzym słodki ze starych bohomazów…”). Tak też było, kiedy Eile podpisywał się dla zabawy Salami Kożerski, Kern jako autor drobiazgów był Wujciem Fistaszkiem, a jako tłumacz używał pseudonimu H. Olekinaz. I tak dalej. Ale najczęstszym powodem użycia pseudonimu była chęć uniknięcia dewaluacji nazwiska przez jego za częste powtarzanie. Zwłaszcza gdy chodziło o podpisanie materiału mało oryginalnego, na przykład jakiegoś opracowania czy przeróbki tekstu z prasy zagranicznej. Do dziś dziwię się dziennikarzom, którzy byle drobiazg tego typu podpisują nazwiskiem.(…)
(…) O ile dobrze pamiętam, to podpis „Aleksandra” pod „Listami o filmie” także był związany z jakimś zaleceniem, żeby drukować więcej kobiet. A może to Marian doszedł do przekonania, że za mało w naszych numerach widać autorek płci żeńskiej? To też bardzo możliwe, bo Marian przykładał ogromną wagę do pozyskiwania na różne sposoby czytelniczek. Ileż to razy przy planowaniu numeru, kiedy już plan był ułożony, słyszeliśmy od Mariana: „Wróć, tu nie ma nic dla kobiet, zaczynamy planowanie od nowa”. Dość, że przebrany za mającą pozyskać kobiety Aleksandrę Lucjan Kydryński uczynił „Listy o filmie” jedną z najbardziej długowiecznych rubryk „Przekroju”, sumiennie odnotowującą przez dziesięciolecia wszystkie filmowe premiery. Z reguły to Lutek był Aleksandrą, ale zdarzało się czasem, zwłaszcza we wcześniejszych latach, że zastępował go ktoś w czasie urlopu czy zagranicznego wojażu; na przykład Aleksandrą stawał się Władysław Cybulski, zastępca naczelnego w „Dzienniku Polskim” z demokratycznego wyboru zespołu w 1956, skądinąd wielokrotny mistrz Polski w stenografii (do kina też chodził).
(…) Nazwiska wymyślone przez Mariana dla celów redakcyjnych były zawsze pogodnie zabawne, zgodnie z całą naturą jego twórczości. To nie były niepokojąco brzmiące nazwiska największego w tej dziedzinie artysty — Witkacego. Marilyn Nabiałek, Krecia Pataczkówna, Makaryn z Cedetu, mgr Kawusia, Lord Gallux — tacy byli autorzy Marianowych „Myśli”. Pojawił się także na krótko Łapkin, autor sentencji: „Kolejki powodują brak towarów”, ale to było w najcieplejszym momencie odwilży, potem już Marian takich dowcipów i nazwisk rosyjskich wolał nie dawać. A co do sentencji Łapkina, to pamiętaliśmy z Marianem, jak dzielnie udało nam się oprzeć sugestiom Jollesa, żeby wyjaśnić czytelnikom, że przejściowy brak herbaty na rynku spowodowały kolejki po nadmierne zakupy herbaty. Nie zamieszczam pełnego wykazu używanych w „Przekroju” pseudonimów, tych zbiorowych, redakcyjnych, i tych indywidualnych, osobistych. Wyszukiwanie wszystkich byłoby robotą żmudną, a właściwie mało pożyteczną. Owszem, w niektórych wypadkach warto było pomóc redakcji „Słownika pseudonimów” w ustaleniu z grubsza, którzy autorzy na przykład podpisywali się Stanisław Gaworek (ja nie). Ale taki Tadeusz Warczak, którego sam powołałem do życia, dając mu zapamiętane nazwisko pewnego katechety, ale z innym imieniem, nie wyróżnił się niczym, co warto by unieśmiertelnić. Zwłaszcza że w tym wypadku największy wysiłek pamięci nie pozwolił mi ustalić autorstwa podpisywanych tak tekstów. Zdaje się, że czasem byłem to ja, ale kto jeszcze?
(…)Czytelnicy znajdywali w „Przekroju” materiały podpisane prawdziwymi nazwiskami autorów oraz pseudonimami — indywidualnymi i zbiorowymi. Ale ogromna część tekstów, także tych bardzo ważnych, a często i rysunków, nie była podpisywana w ogóle.
(…)Ewa Kossak bywała często dobrotliwą „Ciocią” z „Skrzynki odpowiedzi”. Jej liczne rubryki i kąciki chętnie ilustrował Daniel Mróz. „Agenda katastrofisty”, kalendarz fatalnych rocznic na każdy dzień, zaczęła się ukazywać już po odejściu Eilego, kiedy wrodzony pesymizm Ewy i Mroza był szczególnie na miejscu
(…) I tak Kern nie podpisywał robionej przez siebie przez dziesiątki lat strony „ROzmaitości”, pełnej zabawnych drobiazgów, i występował tylko jako autor drukowanego na niej co tydzień swojego wiersza. Anonimowa pozostawała praca Kalkowskiego jako autora niezliczonych notek o książkach i moja jako autora „gazetki”, którą podpisałem tylko parę razy na początku, w 1955 roku. Przede wszystkim zaś anonimowo pracowała Ewa Kossak prowadząc felietonowy dialog z czytelnikami w „Do i od redakcji” i w tak zwanej „Cioci” oraz „Plamie” (dla porządku: te i inne rubryki wypełniali czasem i inni autorzy, choćby w okresach urlopowych). Ewa była też anonimową autorką wielu kącików, których druk ciągnął się miesiącami, albo i latami(…).

Entuzjastyczna książka o „Przekroju” Andrzeja Klominka jednego bodajże z dwóch partyjnych dziennikarzy w zespole redakcyjnym jedynego w ówczesnej Polsce pisma, którego redaktor naczelny do Partii nigdy nie należał, przedstawia pismo przede wszystkim, jako sposób na życie ludzi tam pracujących.
Przedwojenni intelektualiści o lewicowych poglądach, artyści i dziennikarze szukający po prostu pracy – a tym ostatnim był autor książki – to uczciwie podany powód „heroicznej” pracy w przekroju. Dlaczego „heroicznej”? Bo w morzu urzędniczego prosowieckiego języka „Przekrój” odważył się przemówić ludzkim, a raczej psim (fafikowym) głosem. I przyzwolenie na ten rodzaj satyry niepojętej (jako oaza wolności) w innych demoludach nagle, dzięki przyjacielskim wpływom u inteligenta Cyrankiewicza i jego żony Andrycz, Marian Eile uzyskał. Ukrywający się podczas okupacji polski Żyd Eile żyjący po takiej traumie całe życie z duszą na ramieniu „robił” swoje pismo po swojemu używając wszelkich możliwych forteli, by żyć i pozwolić żyć innym pokrewnym osobowościom twórczym. I w tym sensie tytuł książki Klominka jest w pełni uzasadniony. Klominek, który pozyskał w tym czasie żonę z zespołu redakcyjnego oraz ciepły dom w pracy, ciepły nie tylko dla psa Fafika, ale i dla wszystkich zadomowionych członków zespołu i personelu administracyjnego, a nawet szoferów i sprzątaczek, był sposobem na życie i życiem w „Przekroju”.

Wbrew wszelkim dociekaniom doktor Justyny Jaworskiej, „Przekrój” niewiele wskórał szerząc dobre obyczaje w robotniczo-chłopskim państwie po wybiciu i wypędzeniu na banicję polskiej przedwojennej inteligencji. Jeśli ta szczątkowo chroniła się w krakowskim tygodniku, gdzie łatwiej było się ukryć, niż w dziennikarstwie warszawskim – wykonywała swą robotę głównie dla tych, którzy tych rad nie potrzebowali. Tych, których trzeba było wtedy uczłowieczać, ucywilizacyjniać, do „Przekroju” dostępu nie mieli. Nie było go w wolnej sprzedaży, społecznie nie istniał. Być może uczłowieczył inteligencję w pierwszym pokoleniu snobującą się na Picassa i Salvadora Dalego, ale były to głównie kobiety, które i tak w tych czasach wielkiego wpływy nie miały na wychowanie dzieci, gdyż wspinając się po szczeblach zawodowej kariery i zdobywając w kolejkach jedzenie, rzadko je widywały.
I czy aby te wszystkie spolszczenia Miry Michałowskiej, te premiery prozy Kafki, te przecież nawet dzisiaj nieprzyswajalne teksty francuskich intelektualistów, które podobały się wtenczas romanistce Janinie Ipohorskiej, nie były adresowane dla tych, którzy pismo tworzyli? Pozostały chłam intelektualny, to przecież ogólnie stosowana w Polsce praktyka:

„ (…) Prawdą jest natomiast, że „Przekrój” stosował skróty i uprawiał digestowanie, i to nie tylko wobec tekstów z dziedziny literatury faktu, ale w niektórych wypadkach nawet w tekstach literackich. Marian Eile wcale się z tym nie krył i uzasadniał swoje racje w samym „Przekroju” i w dyskusjach ustnych. Drukowaliśmy XIX-wiecznych klasyków w odcinkach, ze skrótami. Owszem. Ale cóż w tym złego, przecież to zachęcało czytelnika — tego nowego! — by sięgnął po pełne, książkowe wydanie Anny Kareniny czy Nędzników, a zachęcony raz — także po inne powieści Tołstoja i Wiktora Hugo. A co do digestów, to czy nic nie mówi kolosalne, oszołamiające powodzenie miesięcznika „Reader’s Digest”, który pierwszy w świecie przekroczył bariery 10 i 15 milionów egzemplarzy? Wbrew wybrzydzaniom publikacje w „Reader’s Digescie” nie tylko nie wyparły pełnych wydań digestowanych książek, ale przeciwnie, stały się ich najlepszą reklamą. Ten amerykański miesięcznik był w redakcji „Przekroju” zawsze chętnie czytany, czerpaliśmy z niego, czasem po piracku, robiliśmy digesty z digestów, skróty ze skrótów. Uprawiałem to chętnie i wcale się tego nie wstydzę. Korzystaliśmy przy tym głównie z literatury faktu, zwłaszcza z historii o II wojnie światowej, ale nie tylko. Ewa Kossak na przykład stamtąd zaczerpnęła niejedną z opracowywanych przez siebie opowieści o zwierzętach. A ile skorzystał Ludwik Jerzy Kern z „Reader’s Digestu” dla zapełniania rubryczek o Wacusiu i Falczaku na stronie „ROzmaitości”, to on wie, ja wiem, więc i czytelnicy niech się dowiedzą.
„Reader’s Digest” nie był oczywiście jedynym zagranicznym pismem, które obficie dostarczało „Przekrojowi” materiałów i pomysłów. Marian i Janka sięgali przede wszystkim do prasy francuskiej („L’Express”!), ja do „Time’a”, „Newsweeka”, a z czasopism europejskich korzystałem najczęściej z hamburskiego „Spiegla” i szwajcarskiej „Weltwoche”. Odkąd istnieje prasa, takie pożyczki były i są praktykowane i dziennikarze zawsze uprawiać je będą. Rzecz w tym, jak się to robi i jakie w piśmie są proporcje zapożyczeń i inspiracji z zewnątrz oraz inwencji własnej. Otóż Mariana do szewskiej pasji doprowadzało małpowanie „Przekroju” przez różne krajowe pisma. Trzymając się dawnej przekrojowej konwencji nie wymienię żadnych tytułów, ale to, co wyprawiali niektórzy redaktorzy cierpiący na niedostatek własnej inwencji, budziło czasem niesmak. Wystarczyło, że „Przekrój” wprowadził jakiś nowy pomysł, jakąś nowość warsztatową, a już inni podkradali to bez żenady (…)”.

Andrzej Konminek z całą szczerością odsłania kulisy montowania przekrojowych mądrości, gdzie zwykła kradzież była narodowym patriotyzmem, plagiat, zniekształcanie tekstów cudzych, za które autorom nikt nie płacił praktyką nagradzaną za inwencję, dobry smak i pracowitość.
Trudno też heroizm „Przekroju” traktować jako rzecz charytatywną, źle opłacaną lub martyrologicznie ryzykującą więzieniem opozycyjność. Kisiel w „Dzienniku” tak pisze o redaktorze naczelnym Marianie Eile, który, pozbawiony już etatu Naczelnego, wraca po kilkuletniej emigracji z Paryża:

„(…) Gdy był redaktorem „Przekroju”, unikał tematów politycznych, teraz za to w kółko o tym. Ma na wszystko swoją teorię, m.in. mówi, że Bolesław wszedł do Rady Państwa popierany przez rosyjskie UB, bo w Rosji, jak twierdzi, walczą o władzę trzy piony: tajna policja (UB), wojsko i partia. Skoro wywalono beniaminka UB, Moczara, należało im jednak coś dać – stąd awans Bolcia. A w ogóle wbijał mi w głowę, że muszę zrozumieć, iż partia komunistyczna rządzi nie dla społeczeństwa czy jakiejś idei, lecz dla siebie. Ciekawe, że nie przeszkadzało mu to redagować „Przekroju”, a jego przyjacielowi Michałowskiemu być ambasadorem przy ONZ-cie i ubierać w piękne frazy najbardziej brutalne sowieckie szantaże. Inna rzecz, że Marianowi spadł ciężar z serca: opisywał mi, jak to, gdyby wrócił do „Przekroju”, musiałby najpierw napisać, że w Gdańsku chuligani i bandyci napadli na milicję, potem, że to byli robotnicy, ale obałamuceni, wreszcie, że to jednak byli „dobrzy” robotnicy, walczący o cele klasowe.(…)”

Nie wiem, co komunistyczny redaktor naczelny, który objął przekrój po Eilem, Mieczysław Kieta, zmuszony był napisać w „Przekroju” o wypadkach Grudnia 70, o masakrze na Wybrzeżu. Natomiast do dymisji Eilego wydawało się, że „Przekrój”, podobnie jak Partia dla Partii, Przekrój żyje dla Przekroju:

„(…)Marian nie był zresztą pierwszym zmotoryzowanym w „Przekroju”. Był nim bodaj Roman Burzyński, który robiąc reportaż z początków budowy fabryki na Żeraniu przytomnie oświadczył, że zaklepuje sobie pierwszy wyprodukowany w niej samochód, jaki będzie można kupić.
(…)Pierwszy wóz Olgierda to był Ford, wielka landara; potem był Fiacik sześćsetka, dotąd w rodzinie Budrewiczów czule wspominany, potem wozy takie i owakie, aż po BMW, na długo. Kern też wcześnie, przed Marianem, wszedł do rodziny samochodziarzy; trzymał się wiernie Wartburgów nawet wtedy, kiedy japońskie dzieci, zachwycone przygodami Ferdynanda Wspaniałego, mogły mu opłacić wozy wyższej klasy. (…)
Janka Ipohorska budziła powszechną zazdrość granatowym Fiacikiem sześćsetka, bo miał efektowne koła szprychowe.(…)
Nie każdy samochód był mu (Eliemu) też jednakowo miły. Najbardziej lubił Fiaty sześćsetki, Fiata 1100 pozbył się prędko, bardziej zadowolony był z Fiata 850. Miłość do sześćsetek była w Polsce powszechna i kiedy zastąpiły je takie same z wyglądu jugosłowiańskie Zastavy 750, przyjęto je z mieszanymi uczuciami. (…)
(…) Kiedy już i Zygmunt Strychalski zasiadł za kierownicą Trabanta, i Lucjan Kydryński zaczął przyjeżdżać z Warszawy polskim Fiatem, epidemia dosięgnęła i mnie. A raczej nas, bo Ewa została nią zaatakowana nawet w ostrzejszej formie. — W dwudziestym roku pracy w „Przekroju” chyba zasłużyłem sobie na względy, które spotkały już tylu — oświadczyłem Marianowi. — Ale wiesz, jaka ze mnie de do załatwiania czegokolwiek. Jeśli mi nie pomożesz, nigdy nie dostanę samochodu. Pomógł. Dostałem talon, pierwszy i ostatni w okresie mojej pracy. Nie na wymarzoną sześćsetkę, bo tych już się nie sprowadzało, ani nie na Zastavę, bo te były najbardziej poszukiwane, tylko na Skodę 1000 MB („tysiąc małych błędów” — tłumaczyli to bracia Czesi, i nie bez racji).(…)”

Andrzej Klominek wspomina te czasy w kontekście podobnych relacji pracowników redakcji gazet na Zachodzie.
Kisielewski w „Dzienniku” pisał:

(…)Wciąż widujemy Eilego i „Kamyczka”. Eile to dziwny człowiek, miesza myśli ciekawe, bystre i odkrywcze z głupstwami, kompleksy i urazy z dużą, honorową samowiedzą. Pożyczył mi francuską książkę socjologiczną o twórcy amerykańskiego pisma „Playboy” Hefnerze. Mnie to nie ciekawi, ale dla Eilego to istna ewangelia. Zrobiłby on na pewno karierę w Ameryce, zresztą zrobił ją i tutaj, toć „Przekrój” to właśnie polski „Playboy” w socjalistycznej skali.(…)”

W kraju, gdzie ludziom pozwala się oddać mocz, kiedy im na to przyjdzie potrzeba i cieszą się z takiego dobrotliwego wymiaru swobody, każdy nadmiar okazuje się najwyższym szczęściem.
Według Justyny Jaworskiej fenomen „Przekroju”, pisma, którego, jak podaje Klominek, setny numer, wydany w 1947 roku, miał nakład 1262 egzemplarze, był pismem łatwym i przyjemnym, a przede wszystkim usypiającym. Nawet przecież rewolucyjna moda Barbary Hoff równolegle, bez żadnych ideologicznej autocenzury ukazywała się w regularnej rubryce w „Trybunie Robotniczej” na Śląsku, mającej nakład o wiele większy. Gazetę drukowano w katowickiej drukarni w ciągle rosnącym dziennym nakładzie: luty 1945 – 6-8 tys. egz., marzec ok. 20 tys., maj 45 tys., sierpień 60 tys.
Nikt z proletariatu nie ubierał się, jak uczyła Hoff, nikt też nie rezygnował z codziennej porcji chamstwa na ulicy i w urzędach. W szkołach bito dzieci, a książek tych, co trzeba, nie było w księgarniach.
Wysepka krakowskich artystycznych intelektualistów mających swobodny dostęp do prasy zachodniej propagująca swój snobizm na rzecz żon partyjnej nomenklatury, wychowała je tak jak umiała. Teraz wnuki i wnuczki obsiadły pisma kolorowe i nie muszą już uczyć się dobrych manier, bo mają je z domu, „Przekrój” ich nauczył. Reszta, bez lukratywnych etatów zasiliła portale literackie celebrując skrzętnie nickomanię, portalowe specyficzne zachowanie i plagiat.
Ot, i tak zbieramy dzisiaj pokłosie szlachetnej ongiś misji.

Bo jak się wtedy za Gomułki stało w kolejce po śmietanę, to wcale nie znaczy, że ta śmietana była czymś wyjątkowym. A przecież można było po nią nie stać, by wzbogacać nią pomidorową.
Dietetycy udowodnili, że nie jest niezbędna.