Symbolizm

Chcę powiedzieć, że sztuka współczesna ma tendencję czysto demoniczną. I wydaje mi się, że ta piekielna dziedzina w człowieku […] zwiększa się z każdym dniem, diabeł bawi się jej sztucznym życiem, cierpliwie w swych kurnikach tucząc rodzaj ludzki, by sobie przygotować smaczniejsze jedzenie”

Baudelaire

Wznowione w tym roku wydanie „Symbolizmu” Michaela Gibsona, różni się od jego wcześniejszej edycji z 1988 roku oglądanej w filadelfijskiej bibliotece tym, że wzbogaca reprezentantów tego kierunku o Marcela Duchampa. Gipson przy nieprawdopodobnej ilości diabłów, demonów różnej natury (zazwyczaj jednak erotycznej), androginicznych zespoleń, lejącej się krwi i spermy, wśród uczłowieczonej przyrody, gdzie wszystko ma jakieś metaforyczne znaczenie wiadome magom, a niekończącym się dociekaniom trudno dać wiarę, próbuje wprowadzić naukowy ład.

Wydawałoby się, że symbolizm w sztukach wizualnych duchowość może pokazać za pomocą koloru i formy. Autor próbuje dociec źródeł tworzenia, fenomenu powstawania arcydzieł, co przy prezentacji tak różnorodnych wypowiedzi artystów bez względu na czas i miejsce ich powstania, powoduje wrażenie niekończącego się, nigdy nie wysychającego, człowieczego źródła ludzkiego stwarzania, stanowiącej dla artystów według Dantego permanentny Czyściec, miejsce jedynie dla nich godne i możliwe w ziemskim przebywaniu. Korzystając z największych na świecie zbiorów prac Marcela Duchampa w Philadelphia Museum of Art, na przykładzie tego artysty można prześledzić główne zręby symbolicznego przesłania.

Gibson skupia uwagę na dwóch tajemniczych pracach Duchampa: ”Wielkiej szybie”, która stoi na przeciw okrągłego balkonu sali muzealnej i napełniona jest światłem ponad miarę tak, że opalizujące spękania szkła i wszystko, co artysta zrobił ze swojej wiedzy i intuicji, zostało dopełnione czarodziejstwem aranżacji, odbijających się zwiedzających, ulotnością i zarazem nieśmiertelnością chwili. Patrząc na tę salę, gdzie muzealna gościna nie szczędziła jej najwięcej jasności, bieli ścian i przestrzeni, kolekcja dzieł Marcela Duchampa układa się w biograficzny wykład.

Od akademickich prac olejnych z wyraźnym wpływem neoimpresjonistów, fowistów i Cezanne’a, poprzez wielki, przełomowy „Akt schodzący po schodach”, którym artysta zdobył prestiż wśród nowojorskiej publiczności, aż po bezczelne, ironiczne ready made: „Koło rowerowe”, „Pisuar” i „Suszarkę do naczyń”. „Pannę młodą rozebraną przez swych kawalerów, jednak” zwaną w skrócie „Wielką szybą”, stworzył artysta z nowojorskiego kurzu, ołowianego drutu i foli, a podobraziem uczynił przezroczyste szkło, by otoczenie organizowało tło rozgrywającej się tam alegorii. I tu, podobnie jak we wszystkich dziełach, treść pracowicie dorabiana na śmiech i igraszkę intelektu jest bez znaczenia. Nie mogłam się doszukać ani tytułowej panny młodej, ani jej chłodni, ani kawalerów, ani ich pożądania. Nie wiem, gdzie jest wielki młynek do czekolady i kwitnący semafor oraz dziewięć dziur, piętna kawalerów na pannie młodej. Ten cały poetycki bełkot naigrawającego się z akuratnego widza artysty, to przecież też młyn nie tylko na burżuazyjnego w owych czasach smakosza estetycznego piękna, ale i dzisiejszą interpretację feministek.

Ostatnia praca Duchampa „Zakładając 1.Wodospad 2.Gaz oświetleniowy” udostępniona dopiero po jego śmierci, też nie zawiera intencji indoktrynacji. Muzealny widz, właśnie wchodzący w jej obszar po nudzie sal zimnej abstrakcji Mondriana zostaje znokautowany własnym wewnętrznym nie przygotowaniem i bezczelnością artysty. Doznaje upokorzenia podglądając przez niewielką, centymetrowej średnicy dziurę w wiejskich drzwiach nagą kobietę trzymającą kaganek, a jego wzrok natychmiast omija pejzaż i pada na wygolone łono naturalistycznie wymodelowanej kobiecej kukły, która poprzez sterylność ciała bliższa jest kostnicy niż życiu. I tym razem to nie kontestacja, ani feministyczny protest. I może właśnie Duchamp, geniusz symbolizmu, oprócz geniuszu innych „izmów”, których nadspodziewanie w niezmordowanej pracy burzenia i dekonstrukcji XX wiek namnożył, jest najcenniejszym pomostem łączącym nasz dzisiejszy problem sztuki zamazanej wielością, wtórnością i niepotrzebnością. To on, po męce francuskich symbolistów, gdzie piękno „Kwiatów Zła” przemienia się w ludzki koszmar, burżuazyjna estetyka zostaje zdemaskowana jako psująca się, śmierdząca zgnilizna. Nieodwracalność zwyrodniałego estetyzmu, gloryfikowanego przez tych, którzy opiewając piękno nie są w mocy go przeżyć, to wielkie boskie sprzeniewierzenie, profanacja i świętokradztwo.

Duchamp w połowie życia przestał wytwarzać przedmioty artystyczne reaktywując stare, bądź ograniczając się do wywiadów ( posiadając wolność finansową – posag żony), utożsamiał się ze swoją teorią twórczego nihilizmu, wywiedzionej od Poe’go, poezji czystej, od ascezy Mallarmego, postulatów Baudelaire, która jest wciąż ta sama i aktualna. Czy będzie to pisuar, który z konotacją moczowo – płciową nie ma nic wspólnego gdy umieści się go w sali wystawowej, tak jak malarz nie wymyśli kolorów, tak to, co artysta ma do dyspozycji jest, było i będzie zawsze w obiegu. Tylko przypadkowe spękania „Wielkiej Szyby” powstałe w czasie jej transportu z Brooklynu Duchamp wcześniej wyśnił, i tylko ten sen jest ważny, ale tylko dla artysty, tylko dla jego procesu twórczego. Jarmarczna proweniencja kobiecego aktu oglądanego przez dziurę w deskach jest zaledwie zaproszeniem do współtworzenia.

Jedynie byt w akcie religijnego ofiarowania może osiągnąć czystość artystycznej wypowiedzi. Okultyzm, magia i wszystko, co otwiera medium do finału w planie wielkiego, boskiego procesu powstawania, to moment, gdzie nic się już nie liczy, ani nic artysty przed nim nie powstrzyma. I zawsze w prawdziwym akcie twórczym będzie właśnie ten przypadkowy wybór urastający do jedynego trafnego, na ruletce życia wyboru: odcisk gąbki Botticellego, bilet metra przyklejony do obrazu Braque’a, znikające pigmenty „Ostatniej wieczerzy” Leonarda da Vinci, nie spalone rękopisy Kafki. Źle pojęty symbolizm w rękach historycznej religijności i społecznej administracji spustoszy zasoby ludzkiej energii, a fałszywi artyści profanujący boski potencjał, zgodnie z diagnozą Dantego i Zbigniewa Herberta nie opuszczą nigdy Piekła.

Néret Gilles, Gibson Michael
Symbolism 25
Taschen 2006