Nevermore

Ta podróż kończy się tu i teraz, nie jestem w stanie przeżywać tego wszystkiego raz jeszcze od początku. Dość spacerowania po obwodzie. Zdecydowanie przemierzyłem cały pokój i stanąwszy przy drzwiach, przycisnąłem kontakt. Lampa u sufitu rozbłysła światłem. Jej blask padł na czarnego kruka, rzucając jego monstrualny cień na podłogę.

Fragment audycji Tomka Beksińskiego z Rozgłośni Harcerskiej Polskiego Radia, poświęconej „Krukowi” E. A. Poe’go.

Tak nazwał Witkacy pisząc młodzieńczą powieść przyjaciela, Bronisława Malinowskiego. Dzisiaj oglądając pracę fotograficzną Witkacego w Museum of Modern Art w Nowym Jorku wiszącą między Diane Arbus a Alfredem Stieglitzem, można z nostalgią i dumą doświadczyć ich światowej akceptacji i ich nieśmiertelnego miejsca wśród najlepszych.

Poe pisał wszystko z nakazu słowa, odrzucając spekulacje i sentymenty, i jeżeli do dzisiaj najsłynniejszy chyba na świecie wiersz „The Raven” posiada rytmicznie powtarzającą się obietnicę niekończącego się nigdy twórczego przekleństwa, to najprawdopodobniej wysnuty jest z tego właśnie słowa. Bogowie darowują nam łaskawie jeden wers; ale potem naszą jest sprawą zbudować drugi, który będzie godny swego starszego, nadnaturalnego brata. Do tego zadania ledwie wystarcza zebranie wszystkich sił doświadczenia i umysłu( Valery).

Valery, jak i wcześniej Baudelaire, jak Mallarme, będą rozwijali teorię Poe’go, gdzie forma jest przed intencją, gdzie wiersza się nie projektuje ani nie przeżywa, tylko alchemicznie stwarza ze słów, które posiadają moc magiczną. I jeśli Valery, prorokując rolę przyszłego artysty na zasadzie sposobu tworzenia późnego Degasa, który pod koniec życia zamienił na ascetyczne laboratorium, to oziębienie nowoczesnej liryki można zawdzięczać właśnie tej wizji.

Odwiedzając jeden z domów Poe’go w Filadelfii, gdzie powoli umierała jego młoda żona chora na gruźlicę, a on oszalały poszukiwał po mieście kolejnej osoby, która pożyczyłaby mu trzy dolary, nie sposób nie odczuć zażenowania. Nudzący się strażnik gorliwie chce odpowiedzieć na wszystkie pytania zwiedzających, ale o co pytać? Video dokładnie zilustruje encyklopedyczne wiadomości, głos z ekranu podpowie, że pokoje dwóch kondygnacji są puste, i jest to świetna okazja, by zwiedzający napełnili je swoimi wizjami. Ani białe irysy, ani róże wypielęgnowanego trawnika obok żeliwnego kruka nie połączą się z duchem Poe’go i cały ten osobny, martwy obiekt, ożywający licznymi imprezami „Friends of Poe”, nie wzbudzą geniusza. Poe, dla którego Ameryka, jak napisał Baudelaire była przekleństwem i więzieniem. Poe, który za wiersz „Kruk” otrzymał 5 dolarów honorarium, a za opowiadania, z których czerpali wszyscy, od pisarzy po przemysł filmowy – nic, będzie krążył jak upiór po kartach i domniemaniach licznych biografów, zaopiumowany, zapijaczony i pokłócony z całym światem.

Mrok poezji najczystszej, wydobytej prometejsko wielkim, nadludzkim wysiłkiem, jej priorytet przed komfortem jedynego i niepowtarzalnego życia, będzie tkwił w artystach jak cień kruka. I nigdy nie będzie to egzaltacja, ani skarga, ani heroizm. A świat ich nie przyjmie, a oni nie pojawią się już więcej.

T. S. Eliot, Szkice krytyczne.
przełożyła M. Niemojowska
Czytelnik 1972