Witold Gombrowicz “Kronos” (2013)

Pięknie wydany jest “Kronos”. Na zdjęciach czarno-białych, które niemal co kilka stron druku pojawiają się jak zjawy – bo najczęściej to nigdzie nie publikowane archiwum prywatne – mamy Argentynę, Niemcy i Francję, i mamy Gombrowicza jak w kleszczach wpływów, który jest tylko pomiędzy. Nawet fotografie z Banco Polaco nie są polskie, ten dostojny gmach z wspaniałym wnętrzem nie jest polski, a sfotografowani współtworzący z Gombrowiczem ten czas Polacy, to jakaś zupełnie inna niż w komunistycznej Polsce kategoria ludzkiej egzystencji.
Wpatruję się zdumiona w te fotografie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku, gdzie garnitury, kapelusze i wyczyszczone buty, a nawet urodziwe chłopaki w swobodnych strojach, nie są ani z minionej epoki, ani współcześni. To jest ciągle pomiędzy, a Gombrowicz nie jest ani obcy, ani też jednym z nich.
“Kronos” jest uzupełnieniem dzieł Gombrowicza i właściwie też nie wchodzi z nimi w żadną relację. Wszelkie intymności pisarza ujawniane z aptekarską prostotą nie wpływają na ich recepcję. Jednak, czytając te urywane zdania, często składające się z jednego słowa, jakby chwytane i przygważdżane po to, by nie umknęły pamięci, lub by stanowiły klucz lub drogowskaz do nazwanego tak obszaru przeżywania, ma się wrażenie, że Gombrowicz, mimo tylu wymienionych tam nazwisk, jest sam na świecie, że buduje tym siebie i siebie umiejscawia najwyższym wysiłkiem woli na ziemi.
Jest w tych pospiesznych zapiskach coś ujmująco uczciwego. Nie to, że odważa się na dokumentowanie życia bez osłony – bo przecież nie jest to ekshibicjonizm, a sprawozdanie z życia – staje się wstrząsającym świadectwem ewidentnego zwycięstwa sztuki. Gombrowicz pokonuje niełatwą sytuację, w jakiej się znalazł po wybuchu drugiej wojny światowej nie rezygnując z powołania artysty, którym nigdy nie przestaje być, mimo ogromnych kosztów i wyrzeczeń.
Zapiski świadczą też o tym, że Gombrowicz nie wyrzeka się potrzeb, nie otamowuje ich i nie sublimuje. W telegraficznej formie dowiadujemy się o jego życiu seksualnym, o jego konsekwencjach (syfilis), o fascynacji pięknem młodości, której przeżywanie jest podstawą jego twórczości. Witalność Gombrowicza przenika nawet najmroczniejsze chwile życia. I te, kiedy ucieka z pensjonatu przez okno, bo nie ma czym zapłacić, i wtedy, kiedy chce się zabić. Banał życia w postaci ciągłych rachunków, które skrupulatnie płaci, nie prowadzi go ani do skąpstwa, ani do nadmiernej przezorności. Jest coś w jego żywocie niesłychanie bezpośredniego, pozbawionego zarówno heroizmu jak i beztroski. Jednak mimo, że Gombrowicz w “Dzienniku” optował za klimatem umiarkowanym, za właśnie – wbrew ewangelicznym przykazaniom – letniością, “Kronos” jest dokumentem dramatycznym i gorącym. Pokazany w nim żywioł życia jest tak gęsty od zapisanych faktów, że właściwie wszystko staje się arcyważne i niezbędne, tak, jakby los człowieka był nie przeżywany, a wypełniany, jakby wszystko, co się zdarzało, zdarza i będzie zdarzać, musi się stać w takiej jedynej postaci. Gombrowicz potrafi w jednym zdaniu napisać o wycieku z członka, ile zaaplikowano mu zastrzyków penicyliny, ile za nie zapłacił i dalej natychmiast przystępuje do spraw literackich, wydawców, nagród, opinii, artykułów w prasie. Podobnie mimochodem dokumentuje erotyczne spotkania pozbawione całkowicie romantyzmu. Nawet kłótnie z Ritą są podane brutalnie, bez cienia żalu czy niepokoju. Ten owiewający zapiski ton wyważonej dokładności w nazywaniu tego, co mu się przydarza, pozbawiony jest konsekwentnie wartościowania. Wszelkie świństwa komunistycznej prasy polskiej, najwyraźniej niezwykle dla Gombrowicza bolesne, które bezpośrednio przyczyniły się do rujnacji i tak nadwątlonego zdrowia, nie znajdują w “Kronosie” odreagowania. “Kronos” nie pełni, jak zazwyczaj dzienniki poufne – funkcji terapeutycznej. Gombrowicz raczej ocala czas miniony poprzez usilną, nie zawsze dającą się (wiele rzeczy sprzed wypłynięcia do Argentyny nie może sobie przypomnieć) rekonstrukcje tworzone dla umiejscowienia siebie w czasie i przestrzeni, dla niczego więcej. To, że zdecydowano się te zapiski wydać najprawdopodobniej jest dziełem szczęśliwego przypadku. Fotografie zapisanych maczkiem kartek świadczą o wielkiej pracy, jaka została wykonana dla ich ocalenia i wydania. Wszelkie, jak anonsuje wydawca, rewelacje w gombrowiczowskiej biografii nie zmieniają gombrowiczowskiego przesłania zawartego w jego krystalicznych utworach. Są natomiast dowodem na to, jak trudne, niesprzyjające rozwojowi artysty życie marnuje jego potencjał, naraża na cierpienie i uniemożliwia twórczość brutalnie przerwaną chorobą i śmiercią.