Laureaci Nike 2005 – Andrzej Stasiuk

Nigdy nie pisz reportaży z podróży

Danilo Kiś

Warto mieć w domu na półce laureata ubiegłorocznej Nike. Chociażby na wypadek, gdy staniemy się ofiarą zastawionej przez bogatych znajomych pułapki i pod pretekstem bankietu pokażą nam nieustannie opowiadając, kilka tysięcy zdjęć z egzotycznych wakacji. Stan zatrucia można po powrocie zniwelować, zanurzając się w pięknej prozie Andrzeja Stasiuka.

Kto jednak, pamiętając sławnego „dupala” z debiutanckich „Murów Hebronu” i wywiady pisarza, używającego, jak większość w Polsce, posiłkowego słowa „kurwa”, bez którego nie istniałaby między rodakami żadna międzyludzka komunikacja, nie odczuje powiązań z dawnym autorem. Dzisiejszy Stasiuk, oprócz kilkakrotnego użycia metafory świata rozpadającego się „w drobne chujki” i „pierdolnika”, jest nadzwyczaj poprawny.

Stasiuk, jak i całe pokolenie „brulionu” nigdy ‘patafizykiem nie był. Zdaje się, że ta młodzieńcza choroba była w starym ustroju trwale trzebiona już w kołysce przez twardy, proletariacki wychów w kierunku zasiarczonego J23 i śmierdzących papierosów. Te dwie używki, rekompensujące opary absurdu odnajduje pisarz w czasie swojej wędrówki pod różnymi egzotycznymi nazwami, ale, jak profesjonalny, tresowany pies, zawsze je w końcu odnajdzie. Toteż bohater „Jadąc do Babadag” ma zawsze w jednej ręce papierosa nie luksusowej marki, a w drugiej alkohol nie luksusowej marki i rozpadającą się, wytartą na zgięciach, niewygodną, ale ulubioną mapę Europy. I nie tej Europy, do której Polacy aspirują.

Zaręczam, że jechałam z autorem z przyjemnością, wątpiąc cały czas, czy do Babadag wreszcie dotrzemy, co było najmniej w tym przedsięwzięciu istotne. Najprawdopodobniej nieistotne też były wehikuły, wielokrotnie zmieniane: łódki, rowery, samochody, promy, pociągi, autobusy, aż po wehikuł czasu. Ten ostatni, którym autor pamięcią sięga po lata, gdzie na granicy stali młodzieńcy pełniący różnorakie funkcje opresyjne, zniechęcające do podróżowania, wręcz je uniemożliwiające, by podróżni przeżyli bohaterski smak ich przekraczania, poczytując to sobie jako zasługę nadzwyczajnych zalet własnych, jak cierpliwość, odporność na zapachy, znajomość nieznanych nikomu języków, tajnych przeliczników subiektywnej arytmetyki, wreszcie empatycznego przeżycia wspólnej rodziny, co dzięki pierwotnej, jak u ludów prymitywnych wymianie, zwanej brzydko korupcją, dawało w sumie niezapomnianą do końca życia przygodę. Trudno to nazwać sentymentem czy nostalgią. Ja pamiętam watahy półnagich dzieci oblepiające pociągi na dworcu w Bukareszcie, błagające o chleb i papierosy. Stasiuk politykę Ceausescu śniącym o stumilionowym narodzie, zakazującym aborcję i sprzedaż środków antykoncepcyjnych, co w efekcie przyniosło rodzenie dzieci niechcianych i pozamałżeńskich, kwituje upokarzającym obrazkiem dziewczynki, która w knajpie rumuńskiej wsi schyla się po celowo rozsypaną garść papierosów, by zanieść je, jako swoje trofeum starej kobiecie siedzącej na dworcu. Takich pięknych, pisanych mimochodem, egzystencjalnych obrazków jest w książce bardzo dużo.

Stasiuk przyjmuje metodę obserwatora powściągliwego, można umownie nazwać ją metodą Cezanne’a, który nawet wieloletnią kochankę Hortensję malował wstrzemięźliwie, bez czułości, jak jabłko. Wszystko właściwie pisane jest na tej jednej nucie szarości. Ledwie zaznaczone odpryski śladów twórców wielkiej kultury tej ziemi, Emila Ciorana, Danilo Kiśa, Andre Kertesza, po słowa spotykanych przypadkowo ludzi, daje efekt spójności i jednolitej kompozycji, otwartej już na podróżowanie samotne czytelnika, bez książki.

Wszystko, co mogło tam się znaleźć, a nie znalazło, te pytania o dzisiejsze pobojowisko po komunistycznym eksperymencie autor wyrzuca poza książkę. I tę oczywistość, że ludziom wolność psu na budę, że wszystko determinuje odwieczny strach o egzystencję. Prawda, że abstrakcyjny dostęp do człowieczych dóbr zwykli ludzie mają za nic, że będą zawsze tęsknić do niewoli, do porządku nawet, jak im to zagwarantuje polityczny bandyta, jeśli zniweluje ich przerażający lęk o jutro, jest w tej książce uzyskana trudem autorskiego opisu. Właśnie ten trud, dający w konsekwencji efekt przewyższający socjologiczne konkluzje i historyczne badania, jest największą siłą książki. Opisany świat, rozpadający się, jak poćwiartowana licznymi złożeniami ulubiona mapa, świat podzielony sztucznie przez człowieczy gwałt, jest w stanie hibernacji. Czy się obudzi? Pejzaż, którym w piórze Stasiuka tak zachwyca się Jan Błoński, którego, jak napisał, chciałoby się „cytować bez końca”, namalowany jest przez współtworzącego go wędrowca, a nie przez obserwatora. Może dlatego w tym przerażającym doświadczeniu upadłej cywilizacji XX wieku tkwi optymizm.

Andrzej Stasiuk
Jadąc do Babadag
Czarne 2005