WAŃKOWICZ

Całe lato czytałam Wańkowicza korzystając z okazji, że wolno, że świeżo wydane dzieła są już uzupełnione okaleczeniami komunistycznej cenzury, że ostania sekretarka Wańkowicza Aleksandra Ziółkowska tak się postarała, tak to wszystko wstępami i posłowiach opatrzyła i ocaliła otrzymane przez Wańkowicza w spadku archiwum. I czytałam, czytałam, przy okazji wszelkie krzepiące panegiryki Krzysztofa Kąkolewskiego i samej Ziółkowskiej, i tak się w tym wszystkim zatraciłam, że przyszedł wrzesień i skończyło się lato.

I teraz po asfaltowych szosach Europy idą z rodzinami piękne arabskie chłopaki w całej krasie ich młodości i egzotycznej urody, a ich jest multum, ich jest legion. A Wańkowicz też przecież co i rusz opisywał te przemieszczające się tabuny raz uchodźców, raz siłą wywożonych rodzin Korzeniewskich, to znów hubalowych ułanów jak malowanie, a wszystkim towarzyszyli tylko Czterej Jeźdźcy Apokalipsy bez nadziei, tratujący to co Polska międzywojnia tak dumnie budowała, a co Wańkowicz tak czule przed wojną opisywał.
A teraz wrześniem 2015, po 76 latach idą chłopacy jak malowanie w adidasach i niosą na plecach sportowe, jaskrawe plecaki.
Filmy o Wańkowiczu – i ten o prawnuku, chcącym mieszkać w Polsce, znającym dzieła pradziadka na pamięć, i te z serii „erraty do biografii”, gdzie się mówi trochę o nim dobrze, trochę źle, wreszcie te, nie pozostawiające na Wańkowiczu suchej nitki przez pisarzy, którzy z emigracji nie wrócili, może i pokazują pisarza jako postać wieloznaczną i wielką.
Wielką, gdyż, jak powiedział w filmie Krzysztof Kąkolewski, tylko świnie i małe pieski literackie mówią źle o Wańkowiczu. Nie chcę być ani świnią, ani kundlem, cóż mi zresztą do tego, że Wańkowicz w oczach emigracji londyńskiej nie tylko zdradził ich, ale i „Ognia”, „Warszyca”, czy „Inkę… Faktem jest, że pamiętam Wańkowicza z komunistycznego ekranu i zgadzam się z Kisielewskim:

„(…)Widziałem w telewizji odstręczający przykład starczej megalomanii: wywiad z Wańkowiczem. Jakżeż się ten stary komediant ustawia „na szanowne”, kryguje, maluje swój portret dla potomnych, chytrze (jak sądzi) ukrywając wszelkie swe błędy, luki, potknięcia, bajdy. Oczywiście mówi o swoich błędach, ale tylko po to, aby je rozładować, aby zwrócić światło na błędy drugorzędne, mniej istotne, aby jeszcze mieć profit, że taki skromny i autokrytyczny („Słyszeliście moją samokrytykę? Genialna, co?”) W istocie cały ocieka miłością do samego siebie i pychą ze swej pracy, za to pokory ani tam za grosz. Ciekawe, czy on o tym wie? Zawsze sądziłem, że autor, pokazując się publiczności, winien okazać raczej zażenowanie czy rozdwojenie — zresztą kronika duszy to kronika skandali i rozdwojeń, konfliktów i dwuznaczności. Pisarz nie wątpiący o sobie, nie rozdarty, niewart jest pokazywania się publiczności — tymczasem Wańkowicz uważa, że taki tylko jest wart pokazania, że błędy i wstydliwości należy przemilczeć. Jest to właściwie psychika amerykańskiego, „budującego”, umoralniającego gwiazdora telewizyjnego, zresztą na gwiazdora nadaje się ten chytry a zakochany w sobie starzec niezwykle, bardzo jest fotogeniczny, gdy udaje zadumę nad zadanym sobie pytaniem, które na pewno sam wymyślił i wyreżyserował. A żeby tak opowiedział, jak parę zaledwie lat temu został aresztowany rzekomo za „Wolną Europę” i nawet skazany — tyle że potem jakoś się wyprosił u Gomułki — „czaruś” dla ubogich! To by było najciekawsze i najbardziej kontrowersyjne, co by mógł opowiedzieć, znacznie atrakcyjniejsze od obłudnego dziwienia się, że nakłady jego książek błyskawicznie znikają z księgarń. Ale oczywiście o tym idiotycznym zresztą aresztowaniu mowy dziś nie ma – publiczność zapomniała, niczym na rozkaz (a cierpliwa publika łyka i łyka…”), jeśli zaś kto pamięta, to ma z tego stary Wańkowicz tylko dodatkowy laur. Tak to mu w życiu wszystko idzie – cha! cha!(…)”
[Stefan Kisielewski „Dzienniki”]

Cóż zresztą mieć pretensje do Kisiela, świadka niesłychanego powodzenia Wańkowicza u władz PRL jak i u czytelników o, delikatnie mówiąc, zazdrość. Sam Wańkowicz nie pozostawał dłużny, np. wobec podobnego „zdrajcy”, Cata-Mackiewicza:

“To zgniły produkt kultury post-szlacheckiej. Żarłok, kurwiarz, nieopanowany w piórze i nieopanowany osobiście(…) To zgniła targowicka krew. Odwaga gardłacza na sejmiku, nie odwaga męża stanu.”

Herling Grudziński goszcząc Wańkowicza w Neapolu, który wprosił się w celu zebrania materiałów napisał o nim w swoim „Dzienniku pisanym nocą” z nie skrywaną odrazą:

„(…)Wielogodzinne i nudne przesłuchanie Wańkowicza odsłoniło przede mną tajniki warsztatu reportera wojennego(…)”.

Nie pozostają mu dłużni dzisiejsi badacze Kresów po zaborach polskiej kultury postkolonialnej. W „Szczenięcych latach” Wańkowicz opisuje bowiem gwałt na wiejskiej dziewce i jest z tego dumny:

„(…)Jest mi teraz tak pusto na całym świecie i zimno tak obrzydliwie, taki zawieszony jestem między dniem i nocą, taki wybity ze snu, że łóżko ładnej pokojówki Józki, w którym można by przygarnąć do siebie jędrne ciało dziewczyny, poczuć zapach potu na grubej płóciennej koszuli, rozrzuconych włosów, poczuć zduszony głos, wołający «nie trzeba», i drobne ręce silnie odpychające w milczącej walce – że to wszystko wydaje mi się jedynym azylum.(…)”

Zresztą, umiłowane przez polskiego czytelnika „Szczenięce lata” przedstawiające Arkadię stworzoną przez polską szlachtę na dzisiejszych zaniedbanych wioskach Białorusi pełne są dumy z relacji panów „psujących dziewki” do białoruskich chłopów, co wykpił Gombrowicz w „Ferdydurke”.
Wańkowicz pisze wszystko na poważnie, mimo, że stara się puścić oko do czytelnika, kiedy pisze o swojej żonie zwanej Królikiem w powieści „Królik i oceany”, czy czternastoletniej córce zwanej Tirli w „Zielu na kraterze”, czy jakoś poradzić sobie emocjonalnie pisząc o tragicznej śmierci łączniczki „Parasola”, swojej starszej córce Krystynie w „Zielu na kraterze”. Bo jak tu nie pisać nie na poważnie, kiedy waga tematów podejmowanych przez Wańkowicza powala nie tylko gawędziarza, ale i słuchającego. Nie sposób nie podziwiać konsekwencji pisarza, który właściwie w swojej twórczości oddał całe swoje, nielekkie przecież dwudziestowieczne życie przez trzy wojny: 1918, 1920, 1939. Ten historyczny fresk, malowany grubymi, rubasznymi impastami złożony z opasłych tomów niedawno wydanych dzieł wszystkich przez wydawnictwo Prószyński i S-ka nagle przeraża tym, że przychodzi na myśl, że mógłby w ogóle nie istnieć. I cokolwiek powiedzieć dzisiaj o Wańkowiczu – ważne, że jest, że zostało napisane, a raczej spisane, jakimkolwiek był, ale wykonał ogromną, potrzebną pisarską robotę dając świadectwo epoki, zbierając je po drogach Europy w relacjach świadków wydarzeń i własnych przeżyć.
Lekturę rozpoczęłam od „Karafki La Fontaine’a”, która jako jedyna w dorobku pisarza zestarzała się i zdezaktualizowała (np. obszerne fragmenty poradnicze o pisaniu na maszynie). Jednak paradoksalnie jest najnowocześniejszym utworem pisarza, gdyż jej materią są głównie inne książki i żywoty pisarzy całej światowej kultury. Doświadczenie pisarskie zwarte w „Karafce” jest osobiste, tak jak jej przesłanie, by nie pisać, kiedy się nie musi, a pisać tylko to, co się musi, jest najważniejsze. Wańkowicz pisać musiał. Wańkowiczowi zarzucano przede wszystkim wielką pazerność na pieniądze i apetyt na wielkie nakłady, wielką liczbę uczestników wieczorów autorskich i spędów w Pałacu Kultury.
Ale ta ogromna, tytaniczna praca to przecież nie zamiana egzystencji pisarza na doraźne dobra ziemskie, ale przede wszystkim na to, co zostaje z człowieka, kiedy przemija.
I teraz na naszych oczach przemija postać świata, jaki znamy.
Do Europy wchodzi nowy świat i nowi ludzie. Obyśmy zdążyli to opisać.