Laureat Paszportów Polityki (film) za rok 2010 Paweł Sala “Matka Teresa od kotów”

To kolejny nieudany film polski z gatunku polskich tragedii rodzinnych, w których tak zwane zwyczajne Zło zostaje powierzchownie uczłowieczone, następnie zamazane i zepchnięte do podświadomości widza, by się już sam z nim w sobie uporał, a nadajnik, czyli twórca artefaktu, umywa rączki.
Widz na “Matce Teresie od kotów” czuje się tak samo, jak na okropnym filmie „Cztery noce z Anną” w podobnym w klimacie i kolorze zimnych błękitów, (skądinąd bardzo dobrego reżysera Jerzego Skolimowskiego) cały czas czeka kiedy wreszcie się ta tortura ekranowa skończy i nie wie, za co go to spotyka, bo w końcu taką torturę wizualno-psychiczną sam sobie opłaca w karnawałowy wieczór, i nie może się tylko nadziwić, z jakiego źródła zakamarków jaźni artysty wyraja się coś podobnego.

Zbrodnia towarzyszyła człowiekowi, jeśli nie od Adama i Ewy, to przynajmniej od Kaina i Abla, i kiedy słucham wypowiedź producenta filmu, Sławomira Rogowskiego, że matkobójstwo jest u ludzi niespotykane, że matka cieszy się jakimiś specjalnymi względami u zbrodniarzy (dla których przecież Dante przygotował osobny krąg w Piekle) to tak, jakbym słuchała jakiejś dewotki, że katolicy żyją niezgodnie z dekalogiem, a to tacy zawsze porządni ludzie. Takie zmarnowanie niewykorzystanej okazji, żeby powiedzieć nareszcie coś o czasach, w jakich żyjemy, ale zarazem nic nie powiedzieć, drażni widza przez cały męczący seans kończący się podobnie, jak się zaczął – czyli największym świństwem wyrządzonym sympatykowi kryminałów – nie daniu odpowiedzi, kto zabił. Jeśli Reżyser Paweł Sala myśli, że tymi niedopowiedzeniami zbliżył się chociaż na milimetr do wielkich, a zarazem kameralnych, powstających każdego roku wspaniałych filmów skandynawskich, których prawda o kondycji dzisiejszego człowieka w depresyjnej Północy świata otwiera w najprymitywniejszym odbiorcy jakieś poznawcze rejony, to się bardzo myli, bo lata świetlne przy nagradzaniu permanentnym filmu Jacka Borcucha i teraz Pawła Sali oddalają nas od dzisiejszego języka filmu wspaniałego kina europejskiego.

Przede wszystkim błędem interpretacyjnym jest, kiedy reżyser wypowiada w wywiadzie, twierdzenie, że Krzysztof Kieślowski przestał kręcić filmy dokumentalne dlatego, że w dokumencie ludzie zaczęli kłamać i interpretować zdarzenia. W komunistycznym reżimie nie dopuszczano filmów bez takiego zmanipulowania do kinowej dystrybucji. Wielcy twórcy dokumentów są dlatego wielcy, ponieważ potrafią to odróżnić. Nie upoważnia to żadnego twórcy z rezygnacji z dokumentu, a tym bardziej wywyższania własnego widzenia, jak się wyraził reżyser, budowania fabuły na prawdziwej tragedii.
Jakiego trudu wymaga zamienienie faktu w fikcję, dowiódł Truman Capote pisząc z „Z zimną krwią” i reżyserzy kręcąc doskonałe filmy na tej książce oparte. Bulwarową notkę o zbrodni zamienił Dostojewski w genialny traktat filozoficzny. Nic nie zwalnia, żaden postmodernistyczny styl, od kontynuacji właśnie takiej roli artysty w powoływanym przez siebie dziele. To, że cały czas w Polce trwa jej zamazywanie i podsycany jest wszechpanujący relatywizm, nie znaczy wcale, że nawet nagrody zrobią z tego stan trwały, bo nigdy w historii sztuki nie było tak, by kłamstwo artystyczne przetrwało długo, bo po nim zawsze nadchodziły czasy jego demaskacji, a z nim wstyd straszny.

Film ”Matka Teresa od kotów” być może, że pokrzywia się Iwaszkiewiczowi (recenzenci porównują film Sali do „Matki Joanny od Aniołów” Kawalerowicza), ale nie sądzę. Jest to bardzo osobne dzieło w pewnej, onirycznej konwencji filmowej, gdzie cała fabuła oparta jest na domniemaniu, myleniu tropów, pokazów pustych, nic absolutnie nie wnoszących kadrów, postaci, przedmiotów, scen mających dowieść, że jednej prawdy nigdy nie ma, że jest wiele prawd i że tam tak naprawdę winnych nigdy nie ma, bo nie ma i ofiar, bo w sumie wszyscy jesteśmy ofiarami pewnej konwencji. Tak można w nieskończoność sobie pleść i gaworzyć, a przecież nic nikomu nie da wprowadzenie widza w stan trwogi i pomieszania, bo tak, to sobie za pomocą różnych substancji chemicznych może taki stan sprowokować i nie musi się po to iść do kina.

Mord na matce sprzed dwudziestu lat przez dwóch (12 i 22 lat) synów agentki ubezpieczeniowej i zawodowego żołnierza, który właśnie powrócił z Iraku – to jak Sala mówi – bardzo przetworzona „źródłowa” notka sądowa.  Do końca filmu nie dowiemy się, dlaczego kwitnąca i kochająca się rodzina w ciągu zaledwie kilku miesięcy ulegnie całkowitemu duchowemu i materialnemu rozpadowi i dlaczego głowa matki wylatując z szafy na samym wstępie filmu nie przeraża i nie budzi grozy.
A dzieje się to dlatego, że groza jest produktem o wiele cenniejszym i trudniejszym do pozyskania w konwencji poważnej, niż halloweenowej. Trudniejszej, ponieważ należy do emocji wyższych i jeśli boimy się naprawdę, to boimy się rzeczy prawdziwych. Dlatego zakrwawiony nóż pokazany kamerą z lotu ptaka na planie pokoju upiornych braci nie jest nawet rzeźnickim nożem do szlachtowania, a tym bardziej nie jest nożem szekspirowskiego Makbeta. Nie wiadomo czym jest, ponieważ jest tak samo wyalienowany ze świata sztuki, jak wyalienowane są wszystkie powołane do filmowego życia postacie. Głowa, która wylatuje z szafy, jest takim samym truchłem jak zdechłe koty i wszystkie te obrzydliwości są nędzną dekoracją, a nie dekoracją demiurgicznego artysty, na którego scenie rozgrywa się dramat. Sala nie posłużył się środkami ubiegłowiecznymi, zrezygnował z symbolizmu i z metafizycznych odniesień. Nie dał w zamian nic, a mógł chociażby dać pietyzm scen, zadbać o szczegół, rzetelnie opowiedzieć jakąś historię. To, że nikt nie wie, jak było na prawdę to nie znaczy, że artysta nie wie. Właśnie on jest od tego, by wiedział, by opowiedział, bo on jest dopuszczony na czas swojego utworu do głosu. Perswazja artystyczna nie polega na łopatologii, ale właśnie tym różni się od prokuratora i księdza, że ma swoje narzędzia też i artysta.
Bo takie języki, jakie chwytały wrogie armie przeciwnych sobie obozów, takie, które nawet jak nie wiedziały, to metodą Szeherezady nie uruchamiały wyobraźni – szły w męczarniach na śmieć. Dzisiaj nie tylko się dopuszcza do głosu te nic nie wiedzące języki, ale nawet faworyzuje i nagradza.