Nominowani NIKE 2011: Mariusz Szczygieł „Zrób sobie raj”

Najnowsza książka Mariusza Szczygła nie zaskakuje fascynacją artystyczną poprzez którą dopiero odautorsko docieramy do cudzoziemskich miast i ich mieszkańców. Trudno być może wymagać od dziennikarza i reportera oka Fernanda Pessoi, który napisał tylko zwykły przewodnik po swoim ukochanym mieście Lizbonie, a jednak napisał arcydzieło.
Mariusz Szczygieł opisuje Czechy i Czechów jakby w domowych pantoflach, jakby pisał o naszych sąsiadach, do których wpadł po sąsiedzku pożyczyć tylko sól. Jest to bardziej opis cudzego mieszkania, niż państwa. Jednak mój niedosyt jest innej natury. „Zrób sobie raj” jest nie tyle reportersko powierzchowny, co życzeniowy.

Z youtubowych filmików instruktażowych Mariusza Szczygła „jak stworzyć wzorcowy reportaż” wynika, że reportaż to najszczersza prawda i rzeczywistość, do której dociera się poprzez obrazowanie i subiektywizm dostrzeganego świata przez autora. Jak Mariusz Szczygieł dociera do obiektywizmu, do objawienia prawdy o dzisiejszych Czechach, przekonaliśmy się we wspaniałym „Gottlandzie”, gdzie następuje analiza postaw kilku znamiennych dla transformacji politycznej sławnych Czechów i gdzie Czesi wychodzą „na swoje”. Na swoje, to znaczy bez patosu, bez ofiar, często bez honoru. Szczygieł jakoś to wszystko wysnuwa z niedawnych dziejów, dając duży margines czytelnikowi dla interpretacji, chociaż nie ukrywa swojej niezmiennej sympatii, nawet jak mamy do czynienia z czynami plugawymi do kochanki Goebbelsa Lidii Baarovej, czy kontrowersyjnego Karela Gotta. Szczygieł, zwolennik wolności seksualnej nie bez ironii też opisuje schemat szkolenia chłopców dla fabryk przedwojennego obuwniczego imperium Baty („Tomáš Bata zakłada swoją pierwszą szkołę. Robi to z przymusu: — Ponieważ — wyjaśnia — nie są znane przypadki, aby najlepsi nauczyciele w tym kraju stali się milionerami. Najczęściej są biedakami. Daje więc ogłoszenie, że przyjmie sześciuset chłopców w wieku lat czternastu, i tak powstaje jego Szkoła Młodych Mężczyzn.(…) Wychowawcy w internatach kontrolują dzienniczki wydatków. Kontrolują też chłopców, czy trzymają ręce na kołdrach. Wszyscy mają pogadanki o higienie i onanizmie.”)

„Zrób sobie raj” jest kontynuacją „Gottlandu”. Opowiada o czasach dzisiejszych, chociaż wiele symboli, jak pałac Lucerna wybudowany przez ojca Vaclava Havla znów się pojawia i wszystko spaja w jedną, niekończącą się gawędę o Czechach, a raczej swobodną mentalną przechadzkę po ulicach i wiekach. Mówiąc o żyjących jeszcze artystach, których Marcin Szczygieł, jako reporter odwiedza i przeprowadza z nimi wywiady, ma na uwadze szerszy kontekst, nie tylko historyczny, ale bardziej osobowościowy, a właśnie taki, a nie inny ich wybór dowodzi reporterskiej przenikliwości. Przedstawiając Jana Saudka, Egona Bondyego, czy Davida Černého, pokazuje bardziej ich natury niż dzieła. Natury rozrosłe, nieujarzmione i nieposkromione, których żaden reżim nie potrafił zwęzić i unicestwić. Rozwiązły duet Egona Bondyego i córki Mileny Jasenskiej, Jany Ćernej, zwanej Honzą, to bardziej istota nurtu fekalnego twórczości Bondyego, niż biograficzna ciekawostka. Wysiłek Mariusza Szczygła idzie w kierunku zrozumienia fenomenu źródła energii artystów podążających za swoim wewnętrznym głosem i na dodatek we właściwym kierunku w czasach tak ku temu nie sprzyjających. Nie wiem, czy ten wybór idealizuje Czechów, czy jest tendencyjny, jednak czytając książkę, warto zastanowić się nad tymi kontrapunktami, na które wskazuje autor i o które możemy być, jako naród, zazdrośni. Powodem tych cech nie jest, wbrew pozorom, wszechpanujący dzisiaj w Czechach ateizm, chociaż sprzedawanie na placu Wacława prezerwatyw z wizerunkiem Benedykta XVI z kondomem naciągniętym na głowę może to sugerować. Mariusz Szczygieł dla symetrii kreśli postacie Czechów religijnych, jednak wszystko ma w konsekwencji jakiś prosty, racjonalny, wspólny mianownik. Brak pogrzebów, racjonalność wsypywania skremowanych prochów do zaledwie wydłubanych w ziemi jamek nie jest sztuczna i nie ma nic wspólnego z rytuałem, tylko takim właśnie sobie radzeniem i uproszczeniem. Mariusz Szczygieł cały czas, nawet pokazując religijnych Czechów, daje do zrozumienia, że ani ateizm nie jest bezduszny, ani religijność nie jest ślepa i martwa. Balansowanie na tych ciągłych sprzecznościach, nie jest ciekawostką literacką ani geograficzną. Jakby chciał dowieść, że ten kierunek czeskiej obyczajowości to duchy Masaryka, Haška i Hrabala, czyli Czechów uwielbianych przez Czechów i na dodatek cały czas w ich życiu obecnych.

Tytułowy raj byłby, według Szczygła jakimś wzorcem nie tyle do naśladowania przez inne nacje, co raczej możliwym w dzisiejszym świecie celem wspólnoty ludzkiej, dla której liczą się najbardziej cechy umożliwiające jej przetrwanie w razie zawieruchy historycznej, jak tylko się da, bezboleśnie, a jak nie ma zawieruchy, to przyjemnie, jak tylko się da.