Krzysztof Varga “Nagrobek z lastryko” Nominowani do nominowanych NIKE 2008

Ha, ha, ha!Dawno nie czytałam tak dobrej polskiej powieści współczesnej i z wielką satysfakcją napiszę o niej, dołączając do wielkiej liczby zachwyconych recenzentów.Nie zgadzam się jedynie z przyrównywaniem Krzysztofa Vargi do Michela Houellebecq’a, z którym nie ma absolutnie nic wspólnego, co nie znaczy, że pełnymi garściami nie czerpie ze światowej literatury. Odnalazłam wpływy Lajosa Parti Nagy’ego (znanego polskiemu czytelnikowi chyba tylko z Literatury na Świecie 9-10/2005). Trud ujawniania przyczyn deformacji bohaterów też jest podobny do ”Amerykańskiej Sielanki” Philipa Rotha, natomiast sposób żartobliwego pokazywania rzeczy strasznych i ewidentnie negatywnych jako oczywistości, przypomina żartobliwą technikę twórczości Gabriela Garcí Márqueza.Powieściowy obszar czasowy to lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku i połowa wieku następnego, co autora zmusza do gdybań i kasandrycznych proroctw, które groźnie wysnuwa z czasów minionych i dzisiejszych. Brzmi to niestety bardzo prawdopodobnie i można się zgodzić z autorem, że jeśli utracimy to, co teraz mamy, będziemy bardzo żałować.Ta krucha teraźniejszość, na którą autor też pomstuje z uwagi na nadmiar, łatwy dostęp i sytość, powoduje demoralizację słabych charakterów i promieniuje bezwzględnie na przyszłość.Osią fabuły jest dziadek narratora – Piotr Paweł Frattner (rówieśnik pisarza!), któremu Varga stawia najtrudniejsze zadanie: zilustrowania swoją osobą wszystkich negatywnych aspektów żywota i jego konsekwencji w postaci wnuka, Dominika Frattnera.Podobnie jak u Rotha, czy u bohatera w filmie „American Beauty”, łatwość życia i zaniedbanie strony duchowej rodziny powoduje barbaryzację, nudę i niewolę, a przyjemności stają się udrękami.Pięknie Varga analizuje proces upadku i degrengolady ludzi zwolnionych z pracy nad sobą, skutki erozji intelektu (dziadek czyta jedynie streszczenia seriali, żona Anna wyłącznie napisy na opakowaniach), opętania nałogami (gry komputerowe nikotynizm, alkoholizm, kofeinizm, erotomania, sportomania).Nietwórcza, absurdalna praca zawodowa, rotacja i zmiana etatów, utrata wewnętrznego człowieczego ładu sprzecznego z etyką firmy, wymgania dnia codziennego, czy zwykły konformizm powodują obumieranie wszelkich wewnętrznych drogowskazów i barometrów moralnych. Autor sięga jeszcze po losy pradziadków, którzy też nie pozostawili po sobie wartościowej schedy po II wojnie światowej (komunizm).Zachwiane są dozgonne wybory partnerów życiowych oparte wyłącznie na obopólnej wygodzie, nigdy miłości, gdyż pojawienie się uczuć wyższych jest w tak uformowanym człowieku niemożliwe. Rodzi to jedynie wzajemną pogardę, uczucie na tyle w normie, że nie są w stanie od siebie odejść i na tyle mocne, by odczuwać piekło codziennego wzajemnego obrzydzenia. Automatycznie sfera seksualna nie służy człowiekowi do niczego, zbywana i gaszona pornografią umiera nawet w potrzebie onanizmu. W dobie biologicznych osiągnięć nie jest potrzebna w rozrodczości. Małżonkowie powołują na świat dziecko martwe duchowo, ogarnięte manią pedantyczności. Ich córka zostaje odrażającą matką powołującą na świat kolejną ofiarę emocjonalną skutkiem nie miłości macierzyńskiej, a higieny biologicznej.Społeczny plan zbudowany jest na widocznych dzisiaj zagrożeniach (np. strażacy służą jedynie estetyzacji wielkanocnych procesji, a firmy ubezpieczeniowe ubezpieczaniu jedynie siebie), które w powieści się finalizują. A więc wygrywają w państwie siły ograniczające obywatelom wolność (np. wszystkie nazwiska muszą kończyć się na „ski”, zakaz popełniania samobójstw), wojny deprawują i pogrążają państwo w terrorze nowej władzy i nowych porządków. Do podziemia i konspiracji schodzą przyjemności i używki, a dawny splendor hipermarketów staje się przedmiotem kolekcjonerstwa i pokątnego handlu. W tle są jakieś obozy przejściowe, rotacja mieszkań i bardzo samotny, wypalony i wyalienowany trzydziestoletni Dominik, którego niezgoda spełnia się w rozpaczliwym i niemożliwym akcie uratowania zagłodzonego psa.Równorzędnym niemal bohaterem jest miasto Warszawa, z jej topografią, historią i ewolucją mentalną jego mieszkańców.Wszystko, obok wiwisekcji narratora, ilustrowane celnymi i trafnymi scenkami z życia (chociażby scena uwodzenia pięknej i zepsutej pracownicy krakowskiej galerii artystycznej, czy scena rwania zęba u dentysty leczącego warszawskie elity).Dziwactwa polskie, które były, są i będą podaje Varga ani nie na modłę satyrycznych scenariuszy filmowych, ani kabaretów, mimo używania tych samych elementów i symboli (opisy seriali telewizyjnych, notek prasowych, sceny bójki w tramwaju, nocne zmaganie z opróżnianiem lodówki).Ten sposób, bardzo artystyczny, a nie socjologiczny podkreślił trafnie Dariusz Nowacki w recenzji dla „Tygodnika Powszechnego”, zachwycając się ciepłym, nostalgicznym tonem utworów Krzysztofa Vargi. Bowiem nie jest trudno wyśmiewać zidiocenie opętanych cywilizacyjnymi zabawkami Polaków, o których powstała masa powieści współczesnych i filmów. Warto odróżnić wysiłek pisarza, oparty na dużej wnikliwości i osobistym wkładzie obserwacyjnym, od miałkości utworów kompilowanych z medialnych newsów i socjologicznych badań.Z niezliczonej ilości satyrycznych spostrzeżeń pisarza wybieram przykład wpływu wątku patriotycznego na dziadka Piotra Pawła, uzmysławiający czytelnikowi, że człowiek nie jest w stanie zmierzyć się z przeszłym cierpieniem narodowym wobec przeżywania własnego fizycznego bólu teraz, co też przestrzega przed płytkim ojczyźnianym sentymentalizmem.Symboliczny wątek polskiej martyrologii zakodowany na trwale w podświadomości warszawiaków wyłazi opresją w snach walczącego z bólem zęba Piotra Pawła:Następnej nocy po nieobecności na zebraniu przyszedł do niego pomnik Powstania Warszawskiego z placu Krasińskich. Cała bezładna grupa wysokich, zabiedzonych postaci, ze szmajserami i butelkami z benzyną, w wielkich niemieckich hełmach, nucących cicho jak tylko nucić potrafią kamienie „Marsz Mokotowa”. Za nimi przydreptał na swoich krótkich nóżkach Mały Powstaniec z Podwala, żeby się przyglądać z zaciekawieniem, jak duzi powstańcy z placu Krasińskich będą mordowali dziadka, nie zważając na to, że Piotr Paweł też znał na pamięć cały „Marsz Mokotowa”. Sam był przecież z Mokotowa, pamiętał pierwsze strofy „Pokolenia” i wiedział, jak się nazywał aktor grający główną rolę w „Kanale”. Nic go nie mogło uratować i znów koło trzeciej w nocy zaczęła się egzekucja, której z wyraźną przyjemnością przyglądał się Mały Powstaniec. Postaci z placu Krasińskich rozbijały na dziadkowej głowie butelki z benzyną, a że były to butelki wcale nie ze szkła, dziadek czuł niewysławialny ból; ból, którego nie byłby w stanie opisać nawet Krzysztof Kamil Baczyński, ból, jaki można odczuć tylko we śnie, kiedy jest się mordowanym, choć nie umiera się naprawdę.Od tego bólu tracił we śnie przytomność; wtedy jeden z powstańców łapał go za głowę i niebywale silnymi palcami rozwierał mu szczękę, a drugi odkorkowywał koktajl Mołotowa i wlewał benzynę w dziadkowe usta, a wtedy dziadek odzyskiwał przytomność, dławiąc się ciepłą naftą. Czuł, że jego żołądek wypełnia się zabójczym płynem aż po samo gardło i nagle zaczynał odczuwać zbyt znajome gniecenie w podbrzuszu; to pęcherz napięty do niewytrzymania dawał znać, że zaraz odmówi wykonania rozkazu i dziadkowy fiut siknie mocnym, gęstym i bolesnym strumieniem przefiltrowanej przez umęczone nerki benzyny; zwłaszcza, że jeden powstaniec z kamienną twarzą odkorkowywał kolejną butelkę, a drugi wciąż trzymał głowę Piotra Pawła w bezwzględnym uścisku. A kiedy wlali w niego już dwie butelki benzyny, wtedy ten wyglądający na najsilniejszego przewrócił dziadka na brzuch, wciskając mu głowę w poduszkę tak mocno, że Piotr Paweł zaczął się dusić. Dwóch pozostałych mocno przytrzymało go za ręce, a ten, który do tej pory wlewał mu benzynę w usta, teraz złapał w swoje kamienne łapy pośladki Piotra Pawła i rozsunął je najszerzej jak się dało. Wtedy żołnierz do tej pory zgniatający mu czaszkę sięgnął po kolejną butelkę z benzyną i zdecydowanie wepchnął ją denkiem w odbyt Piotra Pawła. Mój dziadek zawył, lecz poduszka skutecznie stłumiła krzyk i nikt nie przybiegł mu na pomoc. Egzekutor wyciągnął zapalniczkę i podpalił nasączoną naftą szmatę wetkniętą w szyjkę butelki. Mały Powstaniec obserwował to wszystko z coraz większym zaciekawieniem i błyskiem w pomnikowych oczach, ledwo widocznych spod zbyt dużego, zdobycznego hełmu. Kiedy następowała eksplozja, dziadek budził się z krzykiem i łapał się za tyłek przekonany, że popuścił w majtki i leży wraz ze swoją kobietą w zasranej pościeli.