Erlend Loe „Doppler” (2004)

„Dopplera” przeczytałam pod wpływem prozy poetyckiej „Cyklist” Przemysława Owczarka, któremu cytat z prozy Norwega patronuje. Natomiast Erlendowi Loe patronuje Robert Frost i fragment ze „Stopping By Woods On A Snowy Evening”, ściślej, kończąca wiersz zwrotka, jak to las kusi, ale wymaga, by pozostawić przed wejściem w niego siebie, a bohater wiersza jest niezdecydowany, zapowiada zupełnie coś innego, niż to, co znalazłam u Owczarka.
I tak, jak w utworze Przemysława Owczarka cytowana jest część, kiedy bohater książki jest cywilizowanym obywatelem miasta i jeździ na rowerze do pracy stając się automatycznie wrogiem kierowców samochodów, to w dalszej części powieści „Doppler” mamy nie tyle skutki jazdy na rowerze, co raczej całkowite zanegowanie potrzeby jeżdżenia czymkolwiek. Bohater 40 wierszy Owczarka jeździ rowerem wiosną, latem, jesienią i zimą. Podobnie rozdziały „Dopplera” podzielone są na kalendarzowe miesiące, ale tak naprawdę, to mamy u Norwega do dyspozycji permanentny północny śnieg i egzystencjalne zimno. I jeśli polski poeta Owczarek w prozie poetyckiej dwoi się i troi, by językiem młodzieżowym atrakcyjnie wypełnić  kartki papieru, Norweg Loe z całą lekkością i żartobliwością bezbronnie prezentuje swoją niewiedzę i bezradność wobec tego, co ma do dyspozycji na podobnym, co Przemysław Owczarek, życiowym finiszu.

„Doppler” to taka opowiastka mężczyzny zbliżającego się do czterdziestki, który wie, że jak nie odmieni swojego życia, to się nie uratuje i jak nie ucieknie od otaczających go trupów, to umrze jeszcze za życia.
Było już mnóstwo filmów i piosenek o pokusie wsiadania do pociągu byle jakiego i wszystko, co się na ten temat wypowiedziało, zawsze porywało publiczność do symulowania zmian w swoim życiu podczas odbioru utworu o tym traktującym. Ale tak naprawdę, to nikt nie zrezygnuje ani z nowoczesnego wychodka, ani z wanny z biczami szwedzkimi na własne życzenie. I można na różne sposoby uciekać na swój prywatny gigant, by nieodmiennie wracać do niekochanych żon i do odebranych nam przez kulturę masową dzieci. Ale bohater powieści o nazwisku Doppler jest inny i on nigdy nie wraca. Ma o wiele więcej atutów, by wróciwszy czuć się dobrze, ale Doppler nie wraca do żony, którą kocha. Doppler obdarzony jest przez naturę ogromnym organem płciowym, tak wielkim, że sławny był już w szkole ze swojego okazałego przyrodzenia, a jednak seksualność traktuje jak wszystko, jednakowo nieważnie i mimochodem, ponieważ jest zaprogramowany na sztuczność i musi tej sztuczności oddawać sprawiedliwość. Doppler nie sprzeciwi się – jak już po upewnieniu się, że nie lubi ludzi, zdecyduje się zamieszkać w lesie w namiocie – nielicznym wizytom żony, która nigdy nawet nie zdejmie płaszcza, a jednak ta jej przelotność zakończy się jej zapłodnieniem. Nie sprzeciwi się ani potrzebom trzyletniego synka, który reaguje na brak dobranocki drgawkami i trzeba mu ją natychmiast dostarczyć, jak choremu na cukrzycę zastrzyk z glukozy. Doppler nie dziwi się, że szesnastoletnia córka śpi pod kinem czekając na kolejne seanse filmu nakręconego na podstawie prozy Tolkiena przebrana za elfa. Doppler ani nie wyszydza, ani nie krytykuje, chociaż jego traktat o Teletubisiach powinien być jednak współczesną przestrogą. Bowiem Doppler jest, jak każdy produkt cywilizacji uwikłany w uzależnienia, nie potrafi zrezygnować ani z odtłuszczonego mleka, ani z czekolady Toblerone, ani też z wizji koegzystencji tych wszystkich elementów z surowością natury. Doppler nie wchodzi w dantejskie piekło porzuciwszy wszelką nadzieję, ani też nie jest beznadziejnie naiwny, by nie wiedział, że porzucić ją trzeba.
I ta powieść jest właśnie o tym: o komicznym zderzeniu dwóch światów, które nie powinny współistnieć, jednak na mocy literatury współistnieją. Wszelkie techniczne niemożliwości, jak rozpłatanie czaszki łosiowej klempie, usynowienie małego łosia na modłę bohaterów z „Księgi dżungli” Kiplinga to elementy nie tyle baśniowe, co umowność pewnych modeli przerabiających domniemania „co by było gdyby”.
Doppler jest więc literackim modelem, który wraz z pisarzem przerabiamy, gdybamy, co by było, gdyby jednak udało nam się odpuścić życie ambitne, projektowane dla nas od zawsze, najpierw przez ambitnych rodziców, potem już przez nas samych.
– Nie bądź nigdy ambitny – zostawia radę Doppler narodzonemu właśnie synowi, opuszczając go na zawsze, odchodząc symbolicznie w las, w jego dzikość i w brak powrotu. Bo las to też i nasza niekontrolowana, upominająca się o swoje prawa podświadomość i to próbujemy na zawsze w sobie zlikwidować. Ta niemożliwa dzisiaj cywilizacyjna potrzeba  wolności nie na darmo jest głównym motywem powieści pisarza z Oslo, który stara się na tle surowej natury i permanentnej depresji mieszkańców Norwegii, oddalonych, jak pisze autor, od europejskiego centrum i skazanych na kulturową beznadzieję, prześledzić wszystkie aberracje odludków, loserów i ludzi psychicznie chorych. I mówi o tym zwyczajnie, pospolicie, językiem obrazowym i oszczędnym, takim, w którym czytelnik odnajduje swoją bezradność i swoją niemożność sprostaniu nie tyle cywilizacyjnej pułapce w której się znalazł, ile raczej jego duma z dotychczasowych osiągnięć zawodowych i materialnych nagle ulega zawstydzeniu. Nie tym, że w Afryce głodują dzieci, a on zastanawia się nad kolejną zmianą kafelków w łazience, ile świadomością, że żyje nie swoim życiem. Motyw ojca, który u Dopplera krąży jak natrętna mucha też nie jest bez znaczenia. Książka rozpoczyna się śmiercią ojca, porażonego dziwactwem fotografowania do końca swojego życia klozetów, z których w swoim życiu korzystał. Doppler uświadamia sobie, jak bohaterowie Stanisława Różewicza, którzy nie znają rysopisów członków rodzin, z którymi mieszkają i widują się codziennie, że swojego ojca nie znał. Twórczość artystyczna Dopplera w lesie, polegająca na wyrzeźbieniu wizerunku ojca jako totemu z monstrualnym męskim członkiem jest nie tyle nawiązaniem do potrzeb ludów pierwotnych, ile bardziej pokrzywieniem się temu dziedzictwu. Można właściwie – rejestrując dzielne poczynania Dopplera zmierzające do zmian w swojej egzystencji – nazwać symulacją pewnych umownych znaków, które są z natury puste. A jednak Doppler jest paradoksalnie skuteczny. Potrafi zdemoralizować prawicowca, zarażając go swoją wolnościową determinacją i doprowadzić do kolejnej aberracji zachowań w obliczu takiego życiowego wyzwania. Potrafi skutecznie utrzymać się przy życiu i nawet zaprzyjaźnić się z okradanymi przez siebie ludźmi, ofiarować przyjaźń złodziejowi w swoim miejskim mieszkaniu. Wszystko staje się ponad to, co stanowi własność, ale komuna, jak powstaje w lesie złożona ze zwierząt i ludzi, toczy swe istnienie swobodnie, bez żadnego wcześniejszego zamysłu, sprawnie. Problem dobra i zła nie istnieje, literaturę opartą na Robinsonie Crusoe, czy „Władcy much” Goldinga można między bajki włożyć. Loe niepozornie proponuje cywilizację nie tyle miłości, nie tyle powrotu do natury, ile jakiejś wzajemnej przyzwoitości relacji międzyludzkich.
I ta ciepła, niezobowiązująca powieść jest baśnią i jest nierealna, jak każda baśń, która dzieje się w lesie, który jest zawsze prawdziwy.

Wracając do poezji prozą „Cyklist” Przemysława Owczarka i automatycznie porównując te dwa utwory pisarzy z jednego pokolenia, można zaryzykować stwierdzenie, że Polak Norweg to nie tyle dwa bratanki, co dwa, na dwóch krańcach cywilizacji „rozpostarte bogi”. Pierwszy, to bóg wjeżdżający do lasu, by napisawszy swój utwór natychmiast z niego wyprysnąć. Drugi w nim żyje, trwa i pisze z perspektywy jego mieszkańca.